در بین بزرگان، علما و دوستان خدا، ویژگى حیا بسیار بارز و برجسته بوده است. از جمله علماى معاصر مى توان به مرحوم علامه طباطبایى(رحمه الله) اشاره کرد که ایشان خیلى با حیا بودند و زیاد در چشم دیگران خیره نمى شدند. ایشان مى فرمود: استاد ما مرحوم شیخ محمد حسین کمپانى(رحمه الله) چنان پرحیا بود که در هنگام درس نمى توانست در چشمان شاگردان خود نگاه کند. بزرگان دیگرى که ما دیدیم نیز چنین بودند و اساساً بر اساس این روایت اهل آخرت کم رو و باحیا هستند، همیشه نگرانند که نکند به حق کسى تجاوز کنند، به کسى بى ادبى روا دارند؛ آنها در برابر ذات مقدس الهى، پیوسته سرافکنده و شرمسارند.
یکى از اساتید ما مى فرمود: «در نجف شخصى بود که بعد از بازنشسته شدن از کار دولتى، مجاور نجف گشته بود. وقتى آن شخص راه مى رفت، با اینکه قد بلند و رشیدى داشت و در راه رفتن سرش را بالا مى گرفت، احساس مى کردم سر دیگرى نیز دارد که به زیر افتاده است (این احساس یا از طریق شهود باطنى و یا از راه دیگرى برایشان حاصل گشته بود). ایشان مى فرمود: من به راز این امر پى نبردم تا هنگام وفات آن شخص شد و او عده اى از علما و یکى از مراجع را به خانه خود دعوت کرد تا در حضور آنها وصیت کند. در حضور آن بزرگان گفت: خدایا تو شاهدى که من از هنگام بلوغ تاکنون، عالماً عامداً گناه نکرده ام (معمولا انسان در هنگام وفات از گناهان خود توبه مى کند و انسان براى چنان ادعایى خیلى جرئت باید داشته باشد). بعد از این جریان پى بردم، آن حالتى که در هنگام راه رفتن از او مى دیدم با این ادعا متناسب بود»
به هر حال اهل آخرت همواره از خداى متعال خجل و شرمنده اند ونیزدر برابر مردم مواظب هستند که مبادا خطایى از آنها سربزند و به حق دیگران تجاوز کنند و یا حق کسى رعایت نگردد. بر عکس اهل دنیا از رفتار خود باکى ندارند و از خدا ومردم احساس شرم نمى کنند.
«قَلیلٌ حُمْقُهُمْ، کَثیرٌ نَفْعُهُمْ، قَلیلٌ مَکْرُهُمْ»
حماقتشان کم است و نفعشان زیاد و فریب و مکرشان اندک است.
سومین ویژگى اهل آخرت: این است که حماقت و نابخردیشان اندک است و عاقلانه و از روى برنامه عمل مى کنند.
چهارمین ویژگى: این است که نفع آنها براى مردم فراوان است
پنجمین ویژگى: این است که مکر و نیرنگ آنها اندک است و صادقانه با دیگران برخورد مى کنند.
«اَلنّاسُ مِنْهُمْ فى راحَة وَ اَنْفُسُهُمْ مِنْهُمْ فى تَعَب»
ششمین ویژگى: مردم از دست آنان در آسایش و امنیتند و خود در سختى و رنج. (برخود سخت مى گیرد که مبادا به حقوق دیگران تجاوز کند).
یکى از اساتید ما داستانى از آیة الله میرزا محمد تقى شیرازى نقل مى کردند: ـ آن مرحوم از مراجع سامرا و از جهت دقت نظر، فقیهى کم نظیر بود. فتواى جهاد ایشان در جنگ علیه انگلیس معروف است ـ .
مرحوم شیخ محمد کاظم شیرازى که از شاگردان ایشان بوده اند نقل کرده اند: «یک روز هنگام غروب از منزلم خارج شدم، دیدم میرزا محمد تقى شیرازى مقابل منزلم قدم مى زند. سلام کردم و گفتم: آقا منتظر کسى هستید؟ فرمود: منتظر شما بودم. گفتم: خوب بود در مى زدید؛ فرمود: مى دانستم که معمولا شما در چنین ساعتى از منزل خارج مى شوید و نخواستم مزاحمت ایجاد کنم، صبر کردم تا از منزل بیرون بیایید. گفتم: چه امرى داشتید؟ فرمود: شهریه ات را آورده ام»! جاى شگفتى است که آن مرجع بزرگ، شهریه شاگردش را به در خانه اش مى برد، تا نکند وقت او به جهت گرفتن شهریه هدر رود، علاوه در نمى زند تا نکند مزاحمتى ایجاد کند و منتظر مى ماند تا او از منزل خارج شود!
«کَلا مُهُمْ مَوْزُونٌ» هفتمین ویژگى: این است که سنجیده سخن مى گویند، قبل از سخن گفتن مى اندیشند و زیان و نفع آن را بررسى مى کنند که مبادا بر خلاف رضاى خدا و به زیان دیگران باشد، و حساب شده سخن مى گویند. نه آن چنان سربسته و مجمل سخن مى گویند که براى دیگرى قابل فهم نباشد و نه چنان به تکرار و توضیح مى پردازند که موجب ملال و خستگى مخاطب گردد؛ بلکه به اندازه سخن مى گویند.
«مُحاسِبینَ لاَِنْفُسِهِمْ»
هشتمین ویژگى: این است که به محاسبه نفس خود مى پردازند.
در روایتى وارد شده است که هر شب از خود حسابرسى کنید، چنانکه یک شریک به حسابرسى شریک خود مى پردازد: وقتى دو نفر در معامله یا کارى با هم شریک شده اند و یکى از آن دو سرمایه اش را به دست دیگرى سپرده، مرتب از او حساب مى کشد که با سرمایه اش چه مى کند و چقدر سود بدست آورده است. شما
نیز نفس را که سرمایه عمرتان را در اختیار دارد شریک خود فرض کنید. هر شب از او حساب بکشید که این عمر را در چه راهى صرف کردى؟ که مبادا در این معامله زیان بینید. پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله وسلم) مى فرماید: «حاسِبُوا اَنْفُسَکُمْ قَبْلَ اَنْ تُحاسَبُوا»(1)
قبل از اینکه در قیامت محاسبه شوید، به حسابرسى نفس خود بپردازید.
«مُتْعِبینَ لَها»
نهمین ویژگى: این است که نفس خود را به زحمت مى اندازند.
