در گفتگوهایى که در «حدیث معراج» بین خداوند و پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) انجام گرفته است اسلوبهاى گوناگونى به کار رفته که این خود نوعى بلاغت در سخن است، زیرا اگر اسلوب کلام، از آغاز تا پایان، یکنواخت باشد ملال انگیز و خستگى آور است، اما وقتى در گفتگو اسلوبهاى گوناگونى به کار رود، نشاط انگیز بوده و طراوت بحث حفظ مى گردد.
در دو بحث اخیر فرازهایى از سخنان خداوند متعال خطاب به پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله)بیان شد، حاصل آن این بود که دسته اى از صفات باعث مى گردد، انسان زندگى گوارا و حیات خوش و پایدارى داشته باشد و آن ویژگى ها و صفات کسانى است که به مقام رضا رسیده اند. علاوه بر آن مقام محبان و دوستان خدا و برخى از اوصاف آنان بررسى شد. در این بخش اسلوب سخن تغییر مى یابد و خداوند پیامبر را به مطالبى چند توصیه و سفارش مى کند و مى فرماید:
«یا اَحْمَدُ؛ اِجْعَلْ هَمَّکَ هَمّاً واحِداً فَاجْعَلْ لِسانَکَ لِساناً واحِداً وَاجْعَلْ بَدَنَکَ حَیّاً لاتَغْفُلْ اَبَداً. مَنْ غَفَلَ لا اُبالى بِأَىِّ واد هَلَکَ»
اى محمد؛ همت خود را به یک چیز متوجه ساز و زبانت را یکسان قرار بده. بدنت را زنده بدار و هرگز غافل مباش، کسى که از من غافل گردد، برایم مهم نیست که به کدام وادى هلاکت در افتد.
اینکه فرمود همتت را به یک چیز متوجه گردان، بدین معنا نیست که انسان در دنیا فقط یک چیز را هدف قرار دهد و غیر آنرا رها کند، بلکه منظور این است که وقتى در اهداف انسان تزاحم رخ مى دهد، چنان نباشد که گاهى این هدف را ترجیح دهد و گاهى هدف دیگر را، گاهى خدا و گاهى خلق را، بلکه همواره همت او به یک چیز متوجه گردد و فقط خدا را طلب کند. گرچه خدا خواهى و طلب رضاى او، در جهات گوناگون مطرح مى گردد: گاهى در مسائل فردى و گاهى در مسائل اجتماعى، گاهى در مسائل مادى و گاهى در مسائل معنوى. بالاخره در همه فعالیتها، انسان
باید یک همّ داشته باشد و آن طلب رضاى خداست. پس «اِجْعَلْ هَمَّکَ همَّاً واحِداً» یعنى تزلزل نداشته باش که گاهى دنیا را بخواهى و گاهى آخرت را، گاهى خدا و گاهى خلق را؛ بلکه نهایت سعى و همتّت براى خدا باشد.
شرکى که باعث مى گردد انسان هم خدا را بخواهد و هم غیر او را، هم در عمل اثر مى گذارد و هم در گفتار انسان، چرا که انسان طالب دل خواه خود است و سخن او تابع شرایط و منافعش مى باشد، در واقع نان به نرخ روز مى خورد. به گونه اى سخن مى گوید که مخاطبش را به خود جلب کند و یا او را فریب دهد ـ چنین افرادى دو زبان دارند اما کسى که هدفش خداست و طالب رضاى اوست، زبانش نیز یکى است و یک جور سخن مى گوید؛ لذا خداوند مى گوید: «وَ اجْعَلْ لِسانَکَ لِساناً واحِداً»
توصیه دیگر خداوند به پیامبر این است که اگر یاد خدا در دلت نباشد، بدنت مرده است. حیات انسانى تو، به یاد خدا بستگى دارد و اگر به یاد خدا نباشى از حیات انسانى محروم خواهى بود و بدنت مرده است، گرچه داراى حیات حیوانى است. وقتى بدن انسان زنده مى ماند که لحظه اى از خدا غافل نگردد. سپس خداوند آفت اصلى غفلت را چنین ذکر مى کند که اگر کسى غفلت ورزد «لا اُبالى بِأَىِّ واد هَلَکَ» باک ندارم که در کدامین وادى هلاک شود، یعنى غفلت عامل اصلى هلاکت است. اگر کسى خدا را فراموش کند و از او روى برگرداند، ممکن است به هر نوع هلاکتى گرفتار شود. سنّت خدا در این عالم بر این است که انسان مختار باشد و این سخن خدا تهدیدى است براى انسان که متوجه باشد غفلت از خدا او را به انواع هلاکتها دچار مى کند، چنانکه خداوند مى فرماید:
«وَ مَنْ یَعْشُ عَنْ ذِکْرِ الرَّحْمنِ نُقَیِّضْ لَهُ شَیْطاناً فَهُوَلَهُ قَرینٌ»(1)
کسى که از یاد خدا اعراض کند شیطان را بر او مى گماریم تا هم نشین او گردد.
1- زخرف/36.
یعنى مقارنت شیطان در اثر غفلت از یاد خداست والا اگر انسان همیشه ذاکر باشد شیطان بر او مسلط نمى شود.
«وَ اِنَّهُمْ لَیَصُدُّونَهُمْ عَنِ السَّبیلِ وَ یَحْسَبُونَ اَنَّهُمْ مُّهْتَدُونَ»(1)
آن شیاطین مردم را از راه خدا باز مى دارند و خود پندارند که هدایت یافته اند.
او فکر مى کند به خود و خلق خدمت مى کند، در صورتى که گمراه است و پیوسته به نابودى و هلاک نزدیکتر مى شود.
«یا اَحْمَدُ؛ اِسْتَعْمِلْ عَقْلَکَ قَبْلَ اَنْ یَذْهَبَ. فَمَنِ اسْتَعْمَلَ عَقْلَهُ لایُخْطِئُ وَ لایَطْغى»
اى محمد؛ عقل خود را به کار انداز قبل از اینکه از دستت برود. پس کسى که از عقل خود استفاده برد، خطا و طغیان نمى کند.
یعنى انسان تا از عقل بهره مى برد، حدود را مى شناسد و رعایت مى کند و در نتیجه در تشخیص خطا نکرده، در عمل نیز طغیان نمى کند، اما وقتى عقلش کنار رفت، شهوت یا غضب غالب مى شود و از حدود تجاوز مى کند.
