اوصاف اهل آخرت

(2)

«وَ لایَشْغَلُهُمْ عَنِ اللّهِ شَئٌ طَرْفَةَ عَیْن وَ لا یُریدُونَ کَثْرَةَ الطَّعامِ وَ لا کَثْرَةَ الْکَلامِ وَ لا کَثْرَةَ الِلّباسِ. اَلنّاسُ عِنْدَهُمْ مَوْتى وَ اللّهُ عِنْدَهُمْ حَىٌّ کَریمٌ یَدْعُونَ الْمُدْبِرینَ کَرَماً وَ یُریدُونَ الْمُقْبِلینَ تَلَطُّفاً. قَدْ صارَتِ الدُّنْیا وَ الاْخِرَةُ عِنْدَهُمْ واحِدَةً»

آخرت دوستان و توجه به خدا

«لایَشْغَلُهُمْ عَنِ اللّهِ شَئٌ طَرْفَةَ عَیْن»

اهل آخرت حتى به اندازه یک چشم بر هم زدن نیز از خدا غافل نمى شوند.

سیزدهمین ویژگى که براى اهل آخرت، در حدیث شریف معراج ذکر شده این است که آنان حتّى به اندازه یک چشم بر هم زدن از یاد خدا غافل نمى شوند و چیزى آنها را از ذکر خداوند باز نمى دارد. البتّه این مضمون در آیات و روایات فراوانى وارد شده است؛ براى مثال در قرآن کریم مى خوانیم:

«رِجَالٌ لاَّتُلْهِیهِمْ تِجارَةٌ وَ لاَبَیْعٌ عَنْ ذِکْرِ اللّهِ...»(نور/37. )

مردانى که هیچ کسب و تجارتى آنها را از یاد خدا غافل نمى سازد.

قبل از آن در آیه دیگرى آمده است:

«فى بُیُوت اَذِنَ اللّهُ اَنْ تُرْفَعَ و یُذْکَرَ فِیهَا اسْمُهُ یُسبِّحُ لَهُ فِیها بالْغُدُوِّ وَ الاْصالِ»(نور/36)

نور خدا در خانه هایى قرار دارد که خداوند اجازه داده آنجا رفعت یابد و در آن نام او

برده شود و صبح و شام او تسبیح و ستایش شود.

جاى شگفتى است که چگونه مى توان در دنیا زندگى کرد و چیزى انسان را از یاد خدا بازندارد! (البتّه وضع دنیاگرایان معلوم است، آنان چنان به دنیا دل بسته اند که هیچ توجهى به خدا ندارند). باید به توضیح این معنا پرداخت که چگونه برخى از انسانها را هیچ چیز از یاد خدا غافل نمى سازد؟ هنگام مطالعه و تعلیم و تعلّم، کسب و کار و زراعت، و حتّى در حیوانى ترین حالات که معمولا توجه انسان از همه جا بریده مى شود و در امیال و شهوات متمرکز مى گردد، از یاد خدا غافل نمى شوند.

انسان قادر است، در آن واحد، به چند چیز توجه داشته باشد، براى مثال چشممان صحنه اى را مى بیند و در همان زمان گوش ما چیزى را مى شنود و به هر دو توّجه داریم، البته تا حدى از میزان توجه ما کاسته مى شود، چرا که توجه ما به دو چیز معطوف گشته است. گاهى انسان ناگزیر مى شود همزمان به چند کار بپردازد، مثل اینکه در حال غذا خوردن مطالعه کند و یا در حال سخن گفتن به چیز دیگرى نیز توّجه دارد. روان شناسان به تجربه ثابت کرده اند که انسان با تمرین و ممارست مى تواند در آن واحد هفت تا هشت ادراک داشته باشد، البته هیچ یک از اینها ادراکى قوى و تمرکزیافته نیست؛ اما انسان قادر است به این اندازه توّجه و ادراک خویش را تقسیم کند.

بنابراین انسان مى تواند در یک لحظه به چند چیز توّجه داشته باشد. حال اگر او با ممارست و تمرین سعى کند، در همه حالات، به خدا توجه داشته باشد، به تدریج این امر برایش ملکه خواهد شد و در همه اعمال خویش از یاد خدا غافل نمى گردد. مرحوم علاّمه طباطبایى(رضی الله عنه) مى فرمودند: وقتى که انسان با مصیبتى مواجه مى شود، مثل اینکه عزیزى را از دست مى دهد، تا مدتها خاطره او از دلش بیرون نمى رود و در همه حالات به یاد اوست و این مانع از پرداختن به کارهاى روزمرّه نمى گردد، بلکه در ضمن پرداختن به کارهاى خود، دلش متوجه عزیز از دست رفته است.

کم و بیش براى هر یک از ما مصیبتهایى رخ داده که در همه حال توجه ما را به خود جلب کرده، ولى مانع از توجه به کارهاى دیگر نشده است. همین طور کسانى که محبت شدیدى به محبوب خود دارند، در همه حال دلشان متوجه آن محبوب است و چنان نیست که پرداختن به کارهاى دیگر آنها را از توجه به محبوب باز دارد؛ گرچه از شدت توجه کاسته مى شود. پس نباید پنداشت که توجه به زندگى و اشتغالات دنیوى، انسان را از توجه به خدا باز مى دارد، بخصوص اگر انسان در هنگام عبادت سعى کند توجه اش فقط به خدا معطوف گردد. البته توجه به خدا و درک حضور او در ابتدا به ریاضت و تمرین احتیاج دارد.

امام موسى بن جعفر(علیه السلام) مى فرماید: «اُعْبُدِ اللّهَ کَاَنَّکَ تَراهُ فَاِنْ لَمْ تَکُنْ تَراهُ فَاِنَّهُ یَراکَ»(بحارالانوار، ج 25، ص 204)

به گونه اى خدا را عبادت کن که گویى او را مى بینى و اگر تو او را نمى بینى، (متوجه باش که) او تو را مى بیند.

مرحوم علامه طباطبایى(رضی الله عنه) مى فرمودند: این روایت اشاره دارد به دو مرحله از مراحل ذکر و توجه قلبى: مرحله اول اینکه انسان متوجه باشد خدا او را مى بیند و به رفتار او آگاه است، نظیر کسى که در اتاق دربسته اى است و مى داند از روزنه کسى به او نگاه مى کند؛ ولى او نمى تواند آن شخص را بیند. مرحله دوم اینکه احساس کند خدا را مى بیند: اگر انسان از آغاز با تمرین خود را متوجه این موضوع سازد که گرچه من خدا را نمى بینم، ولى خدا حاضر و ناظر است و عالم در محضر اوست، خداوند متعال به او کمک مى کند تا بهتر حضور او را درک کند. البته شناخت نحوه کمک و یارى خداوند از درک و فهم ما خارج است، ولى سربسته مى توان گفت: گاهى خداوند براى از بین بردن غفلت انسان و توجه دادن او به سوى خود، وسایل و اسبابى را فراهم مى سازد.

چه بسا وقتى انسان غافل است و توجه او از خداوند قطع مى گردد، خداوند او را از غفلت نجات مى دهد و متوجه خود مى سازد و وقتى این جلب توجه به خداوند همراه با محبت او باشد، براى انسان لذت فوق العاده اى در برخواهد داشت. از آنجا که غالب ادراکات ما حسى است و با امور معنوى کمتر انس داریم، براى تقریب به ذهن مثال محسوسى طرح مى کنیم: فرض کنید دو نفر در مجلسى نشسته باشند و یکى از آن دو علاقه شدیدى به دیگرى دارد، ولى نمى خواهد آن علاقه را اظهار کند تا دیگران بدان پى برند، گرچه همواره دلش متوجه محبوبش است. حال اگر از روى غفلت لحظه اى روى خود را از محبوبش برگرداند ولى محبوب با اشاره اى او را متوجه خود سازد، چقدر براى او لذت بخش خواهد بود؟

کسانى که مزه چنین لذتى را چشیده باشند، مى دانند چقدر لذت دارد خداوند انسان را از غفلت نجات داده، به خود متوجه سازد، البته خداوند بندگان و دوستان خود را همواره از این عنایت و لطف بهره مند مى کند و نمى گذارد رابطه و توجه آنان از او قطع گردد.

تفاوت بارز اهل آخرت با دنیاپرستان

«قَدْ صارَتِ الدُّنیا وَ الاخِرَةُ عِنْدَهُمْ واحِدَةً»

نوزدهمین ویژگى: دنیا و آخرت در نظر آنان یکسان است.

این ویژگى به مانند سایر ویژگى ها داراى مراتب است و چنان نیست که همه دوستداران آخرت در دارا بودن این ویژگى یکسان باشند. دنیاپرستان به آخرت اعتقاد ندارند و تنها به دنیا مى اندیشند؛ خداوند از قول آنان مى فرماید:

«وَ قالوُا ماهِىَ اِلاّ حَیَاتُنَا الدُّنْیَا نَمُوتُ وَ نَحْیا وَ مَا یُهْلِکُنَا اِلاّ الدَّهْرُ»(جاثیه/23.)

کافران گفتند: چیزى جز همین زندگى دنیا در کار نیست، گروهى از ما مى میرند و گروهى متولد مى شوند و جز روزگار کسى ما را هلاک نمى کند.

در برابر این دسته از دنیا پرستان، گروهى از دوستداران آخرت به حق بودن مرگ و معاد و آخرت گواهى مى دهند، امّا رفتار و کردارشان بر خلاف چیزى است که بر زبان مى رانند و به درستى باور به آخرت را منعکس نمى کنند. افزون بر آن، بسیارى از کارهایى که براى آخرت انجام مى دهند رنگ دنیا دارد: به عنوان مثال ما نماز شب مى خوانیم تا دعاهایمان مستجاب شود و یا بر رزق و روزیمان افزوده گردد و یا اینکه نزد مردم محبوبیت بیشترى پیدا کنیم، چرا که در اوصاف شب زنده داران و برپاى داران نماز شب آمده است که صورتشان نورانى مى شود، در دل مردم جاى مى گیرند و حوائجشان برآورده مى شود. در واقع ما عبادت خدا را وسیله اى قرار داده ایم براى رسیدن به خواسته هایمان، یعنى عبادت خدا را براى وصول به دنیا استخدام مى کنیم و همچنین شب قدر را زنده مى داریم، براى اینکه حاجتها و خواسته هاى ما برآورده شود. احیا و عبادت در شب قدر را، با آن همه ارزش و عظمتش، براى صاحب خانه شدن و زندگى خوب و مرفه استخدام مى کنیم! شب قدر به اندازه یک خانه براى ما ارزش ندارد؛ این نشانه این است که ما امور اخروى را براى دنیایمان مى خواهیم. به تعبیر دیگر، بر این باوریم که اصالت با دنیاست و دنیا نقد است و نباید از دست داد. اما اولیاى خدا آخرت را نیز نقد مى دانند.

کسى که صبح به دنبال کار مى رود، تا از حاصل دسترنج خود غذا تهیه کند، نمى گوید فعلا نقد را از دست نمى دهم، راحتى و آسایش را بر مى گزینم و به دنبال زحمت و رنج نمى روم، بلکه انسانهاى عاقل در زندگى کار مى کنند براى اینکه به نتیجه آن دست یابند، چه آن نتیجه زود به دست آید و چه دیر؛ مهمّ دست یابى به آن نتیجه است. انسان به دانشگاه مى رود تا بعد از چند سال مدرکى بگیرد، تازه آن مدرک وسیله اى است براى استخدام و کسب درآمد. شکى نیست که از نظر عقلا پسندیده است که انسان چند سال زحمت بکشد تا به نتیجه آن زحمات دست یابد. پس نابخردانه نیست که انسان در دنیا کار کند و اثرش را در آخرت ببیند، بلکه این کار عاقلانه و بر طبق حکم عقل سلیم است.

باور اولیا و دوستان خدا به آخرت، بیش از باور ما به نتایج کارهاى دنیوى است، زیرا به نتایج کارهاى دنیا نمى توان زیاد مطمئن بود، مثلا وقتى نهال مى کاریم و کشاورزى مى کنیم مطمئن نیستیم که به محصول دست مى یابیم، چون ممکن است زراعت ما آفت ببیند و به موقع بار ندهد؛ با این وجود با همان ظنّ قوى که به نتیجه و دست یابى به محصول داریم تلاش مى کنیم. اگر همین اندازه به آخرت اطمینان مى داشتیم و اینکه اثر کارهاى ما باقى خواهد ماند، هیچ گاه حاضر نبودیم چیزى را که نتیجه اش بى نهایت است با چیزى که نتیجه اش مقطعى و محدود است مبادله کنیم. نتیجه و لذت بسیارى از کارهاى دنیایى بیش از یک ساعت به طول نمى انجامد و برخى براى رسیدن به همین لذت زودگذر مدّتها تلاش مى کنند، امّا یک دهم این تلاش را براى رسیدن به لذت هاى ابدى به کار نمى گیرند، دلیلش این است که آخرت را باور ندارند و ایمانشان ضعیف است، گرچه در ظاهر به گونه دیگر وانمود مى کنند.

در مقابل دنیاگرایان، دنیا و آخرت نزد آخرت دوستان یکسان است، همان طور که دنیا را دست یافتنى مى دانند، آخرت را نیز دست یافتنى مى دانند. حسابى که براى دنیا باز مى کنند براى آخرت نیز باز مى کنند، امور دنیا و آخرت را مقایسه کرده، لذت ابدى را بر مى گزینند، چون آن لذت نیز براى آنان نقد است. این برداشتى بود از جمله «قَدْ صارَتِ الدُّنْیا وَ الآخِرَةُ عِنْدَهُمْ واحِدَةً» ولى این حقیقت مرتبه بالاترى نیز دارد و آن اینکه برخى به مقامى مى رسند که تنها به عالم آخرت مى نگرند و دنیا در نظرشان فانى و زودگذر است.

امام صادق(علیه السلام) فرمود: «روزى رسول خدا(صلى الله علیه وآله وسلم) نماز صبح را با مردم بر پاى داشت ، سپس در مسجد نگاهش به جوانى [زید بن حارثه] افتاد که چرت مى زد و سرش پایین مى افتاد، رنگش زرد بود و تنش لاغر و چشمانش به گودى رفته بود.

«فَقالَ لَهُ رَسُولُ اللّهِ(صلى الله علیه وآله وسلم) کَیْفَ اَصْبَحْتَ یا فُلانُ؟ قالَ: اَصْبَحْتُ یا رَسُولَ اللّهِ مُوقِناً»

رسول خدا به او فرمود: حالت چگونه است؟ عرض کرد: یا رسول اللّه؛ من به یقین دست یافته ام.

«فَعَجِبَ رَسُولُ اللّهِ مِنْ قَولِهِ وَ قالَ: اِنَّ لِکُلِّ یَقین حَقیقَةً فَما حَقیقَةُ یَقینِکَ»؟

رسول خدا از گفته او در شگفت شد [خوشش آمد] و فرمود: همانا هر یقینى را حقیقتى است، حقیقت یقین تو چیست؟

«فَقالَ: اِنَّ یَقینى یا رَسُولَ اللّهِ هُوَ الَّذى اَحْزَنَنى وَ اَسْهَرَ لَیْلى وَ اَظْمَأَ هَواجِرى فَعَزَفَتْ نَفْسى عَنِ الدُّنْیا وَ ما فیها حَتّى کَأَنى اَنْظُرُ اِلى عَرْشِ رَبّى وَ قَدْ نُصِبَ لِلْحِسابِ وَ حُشِرَ الْخَلائِقُ لِذلِکَ وَ اَناَ فیهِمْ»

عرض کرد: یا رسول اللّه این یقین مرا اندوهگین ساخته است و با بیدارى شب و تشنگى روزهاى گرم قرینم گردانیده است. از دنیا و آنچه در اوست بى رغبت گشته ام. گویا عرش پروردگارم را مى بینم که براى رسیدگى به حساب خلق بر پا گردیده است و مردم براى حساب گرد آمده اند و من در بین آنهایم.

«وَ کَاَنّى اَنْظُرُ اِلى اَهْلِ الْجَنَّةِ، یَتَنَعَّمُونَ فىِ الْجَنَّةِ وَ یَتَعارَفُونَ وَ عَلى الاَْرائِکِ مُتَّکِئُونَ وَ کَاَنّى اَنْظُرُ اِلى اَهْلِ النّارِ وَ هُمْ فیها مُعَذَّبُونَ مُصْطَرِخُونَ وَ کَاَنّى الاْنَ اَسْمَعُ زَفیرَ النّارِ یَدُورُ فى مَسامِعى»

گویا اهل بهشت را مى نگرم که در نعمت مى خرامند و بر کرسى ها تکیه زده و یکدیگر را معرفى مى کنند و گویا اهل دوزخ را مى بینم که در آنجا معذبند و به فریاد رسى ناله مى کنند و گویا اکنون آهنگ زبانه کشیدن آتش دوزخ در گوشم طنین انداز است.

«فَقالَ رَسُولُ اللّهِ لاَِصْحابِهِ: هذا عَبْدٌ نَوَّرَ اللّهُ قَلْبَهُ بِالاْیمانِ، ثُمَّ قالَ لَهُ: اِلْزَمْ ما اَنْتَ عَلَیْهِ»

رسول خدا(صلى الله علیه وآله وسلم) به اصحاب خود فرمود: این جوان بنده اى است که خدا دلش را به نور ایمان روشن ساخته، سپس به او فرمود: بر این حال که دارى ثابت باش.

«فَقالَ الشّابُّ: اُدْعُ اللّهَ لى یا رَسُولَ اللّهِ اَنْ اُرْزَقَ الشَّهادَةَ مَعَکَ فَدَعا لَهُ رَسُولُ اللّهِ، فَلَمْ یَلْبَثْ اَنْ خَرَجَ فى بَعْضِ غَزَواتِ النَّبىِّ فَاْسْتُشْهِدَ بَعْدَ تِسْعَةِ نَفَر وَ کانَ هُوَ الْعاشِرَ».(اصول کافى (با ترجمه)، ج 3 ص 89. شبیه همین روایت، در بحارالانوار، ج 22 ص 146، درباره حارث بن مالک از امام صادق(علیه السلام) روایت شده است.)

جوان گفت: اى رسول اللّه، از خدا بخواه شهادت در رکابت را روزیم سازد. رسول خدا(صلى الله علیه وآله وسلم) براى او دعا کرد. مدتى نگذشت که در جنگى همراه پیامبر شرکت کرد و شهید شد.

اینکه آن جوان به پیامبر گفت: «گویا بهشت و اهل آنرا مى بینم ...» به این مى ماند که شما در اتاق نشسته اید و داخل حیاط را نمى بینید؛ ولى از آنجا که به وجود حیاط و باغچه یقین دارید، گویا حیاط و باغچه را مشاهده مى کنید. اهل آخرت گرچه به وضوح بهشت را نمى بینند، ولى براساس یقینى که به آن دارند، گویى آنرا مشاهده مى کنند؛ مثل اینکه پرده اى فاصله شده باشد و از آثار پى به آنچه پشت پرده است مى برند.

اما مرحله بالاتر از این، مربوط به کسانى است که روحشان از افق دنیا و زمان فراتر رفته است و واقعاً بهشت را مى بینند، نه اینکه چیزى شبیه او را مشاهده کنند. البته حقیقت این امر بر ما روشن نیست، ولى مى دانیم کسانى که به این مرحله رسیده اند، بر دنیا و آخرت اشراف دارند و آن دو را یکسان مى بینند.

* * *

اولیاى خدا و معرفت ناب به خداوند

تا اینجا بحث ما در این بود که مى توان همزمان به خدا و امور دیگر توجه داشت: انسان مى تواند هم به خداوند توجه داشته باشد و هم به برخى از مخلوقات او، مثل زن، فرزند، معلم و از این قبیل؛ ولى اولیاى خدا فقط به او توجه دارند. خدا چنان معرفت و شناختى به آنها عطا مى کند که همه موجودات را شعاعى و پرتوى از خورشید بى نهایت هستى مى بینند، یعنى چیزى را در کنار خدا قرار نمى دهند که علاوه بر خدا به آن نیز توجه داشته باشند. به حدى وجود خدا براى آنها تجلى کرده که موجودات دیگر در نظر آنان، شعاعى از وجود بى نهایت خداوند به شمار مى آیند. مثل اینکه انسان نور خورشید را مى بیند، ولى آن نور براى او اصالت ندارد، زیرا خورشید اصیل است و نور پرتو اوست.

اولیاى خدا هر چه را که در اطراف خود مشاهده مى کنند، پرتوهاى محدود و ممکنى از ذات بى نهایت خدا مى شناسند و توجه اصلى آنها به جانب خداست، البته زمانى که به خدا مى نگرند، پرتوهاى وجود او و مخلوقات را نیز مشاهده مى کنند. (عالم موجودات به مانند اشعه اى است که از خورشید هستى مى تابد و بالعرض مورد توجه اولیاى خدا قرار مى گیرد).

البته گفتن و شنیدن این مطالب در حد ما نیست و نقل آنها براى این است که بدانیم چه لذتهایى در عالم هستى وجود دارد که به مراتب از لذتهاى مادى بالاتر و شیرین ترند. به هر حال بر اساس مراتب گوناگونى که انسانها در شناخت و محبّت به خدا دارند، توجه آنها به خدا نیز متفاوت مى گردد. کسانى که ذره اى از محبّت خدا را چشیده اند، بالطبع دلشان به سوى او توّجه دارد. چگونه دل را به یاد و توّجه او مشغول نسازند، در حالى که عشق و موّدت او سراپاى وجودشان را فرا گرفته است، آیا ممکن است عاشق به یاد معشوق نباشد؟ چگونه ممکن است کسى که عظمت و جلال خداوندى را درک کرده، در برابر او براى دیگرى عظمت قائل شود؟ و بالاخره انسان مى تواند به مرحله اى برسد که توجه اصلى او به ذات اقدس الهى معطوف گردد و همه چیز را در شعاع وجود او ببیند. مضمون این معنا در دعاها و روایات فراوانى وارد شده است، براى مثال در دعاى عرفه مى خوانیم:

«أَیَکوُنُ لِغَیْرِکَ مِنَ الظُّهُورِ ما لَیْسَ لَکَ حَتّى یَکُونَ هُوَ الْمُظْهِرَ لَکَ»

آیا غیر تو از خود ظهورى دارد تا تو را ظاهر گرداند؟(1)

1ـ در «تُحَفُ العُقول» از امام صادق(علیه السلام) روایت شده که فرمود:

«مَنْ زَعَمَ اَنَّهُ یَعْرِفُ اللّهَ بِتَوَهُّمِ الْقُلُوبِ فَهُوَ مُشْرِکٌ وَ مَنْ زَعَمَ اَنَّهُ یَعْرِفُ اللّهَ بالاِْسْمِ دُونَ الْمَعْنى فَقَدْ اَقَرَّ بِالطَّعْنِ لاَِنَّ الاِْسْمَ مُحْدَثٌ وَ مَنْ زَعَمَ اَنَّهُ یَعْبُدُ الاِْسْمَ وَ الْمَعْنى فَقَدْ جَعَلَ مَعَ اللّهِ شَریکاً وَ مَنْ زَعَمَ اَنَّهُ یَعْبُدُ بِالصِّفةِ لا باِلاِْدْراکِ فَقَدْ اَحالَ عَلى غائِب وَ مَنْ زَعَمَ اَنَّهُ یَعْبُدُ الصِّفَةَ و المُوصُوفَ فَقَدْ اَبْطَلَ التَوحیدَ لاَِنَّ الصِّفَةَ غَیْرُ المُوصُوفِ وَ مَنْ زَعَمَ اَنَّهُ یُضیفُ المُوصُوفَ اِلىَ الصِّفَةِ فَقَدْ صَغَّرَ بِالْکَبیرِ وَ ما قَدَرُوا اللّهَ حَقَّ قَدْرِهِ ...»

هر که پندارد که خدا را با توهم دلها مى شناسد مشرک است (یعنى آنچه انسان ها به عنوان خدا شناخته اند ساخته اوهام آنهاست و مخلوق مى باشد و اعتقاد به خدایى آن شرک است) و هر که پندارد که تنها خدا را به نام و اسم مى شناسد و پى به معنا و واقعیت او نبرده است، به اشتباه خود اعتراف کرده، چرا که صرف نام حادث است. هر که پندارد نام و معنا را با هم مى پرستد، براى خدا شریک قرار داده. هر که پندارد خدا را بر اساس توصیف مى پرستد نه بر اساس درک و ادراک، حواله به نادیده داده است. هر که پندارد صفت و موصوف را مى پرستد، توحید را منکر شده، چون صفت غیر از موصوف است و هر که پندارد موصوف را به صفت اضافه مى کند، بزرگ را کوچک شمرده است [بالاخره هیچیک نتوانسته اند چنانچه باید خدا را بشناسد]؛ تُحف العقول (با ترجمه)، ص 341. اولیاى خدا و کسانى که به معرفت ناب الهى دست یافته اند و دلشان به نور خدا نورانى گشته است، اول خدا را مى بینند و سپس به صفات او پى مى برند. ما معمولا خدا را با یک سرى از مفاهیم، نظیر مفهوم واجب الوجود، خالق، رازق و... مى شناسیم و آنها را به غایب و نادیده حواله مى دهیم، امّا کسانى که به معرفت الهى رسیده اند و خدا دلشان را نورانى کرده، اوّل خدا را مى بینند و آنگاه به صفات او توّجه مى کنند.

این مضامین در روایات فراوانى به چشم مى خورد و ما تنها خواستیم اشاره کنیم که چگونه برخى به اندازه یک چشم بر هم زدن نیز از خدا غافل نمى گردند. البته راه رسیدن به این مرحله این است که انسان با تمرین و ممارست سعى کند، حضور خدا را درک کند و بعد از آن ریاضتها و تلاشها، خداوند خود را به انسان مى شناساند و از آن پس انسان به جمال ربوبى مى نگرد و پیوسته به یاد او خواهد بود.

«وَ لایُریدُونَ کَثْرَةَ الطَّعامِ وَ لا کَثْرَةَ الْکَلامِ وَ لا کَثْرَةَ الْلِباسِ»

چهاردهمین و پانزدهمین و شانزدهمین ویژگى: این است که خواهان پرخورى و پرگویى و اسراف در لباس نیستند. (در مقابل دنیاگرایان که همواره به فکر دنیا و زرق و برق آن هستند، اهل آخرت توجه اى به مظاهر دنیا ندارند).

«النّاسُ عِنْدَهُمْ مَوْتى وَ اللّهُ عِنْدَهُمْ حَىٌّ کَریمٌ»

هفدهمین ویژگى: مردم در نظر آنان مردگانند و خدا در نظرشان حى و کریم است.

دنیا دوستان همواره مواظبند که مردم به آنها بدبین نگردند و جاه و مقامشان در جامعه محفوظ بماند وسعى مى کنند علاقه و توجه دیگران را به خود جلب کنند تا کسى گمان بدى به آنها نبرد. روى افکار عمومى حساب مى کنند و بدین جهت عیب خود را پوشیده مى دارند. البته خدا نیز دوست ندارد عیب مؤمن ظاهر گردد، ولى سخن در این است که اهل دنیا براى جلب توجه مردم و براى اینکه به آنها احترام بگزارند، تظاهر به خوبى مى کنند. در مقابل اهل آخرت توجه اى به مردم ندارند و گویا مردم مرده اند و به جهت خواست مردم رفتار و نگرشهاى خود را پى ریزى نمى کنند. آنها دنبال عمل به وظیفه اند و به سخن و قضاوت دیگران اعتنایى ندارند. همواره خداوند در نظر آنان جلوه گرست و تنها او را زنده و جاوید مى شناسند. بر عکس ما مردم را زنده و حاضر مى پنداریم و توجه نداریم که خداوند حاضر است و رفتار و اعمالمان از دید او پنهان نمى ماند!

«یَدْعُونَ الْمُدْبِرینَ کَرَماً وَ یُریدونَ الْمُقْبِلینَ تَلَطُّفاً»

هجدهمین ویژگى: کسانى را که به آنها پشت کرده اند از روى بزرگوارى به سوى خود مى خوانند و کسانى را که به آنان روى آورده اند، از روى لطف مى پذیرند.

اگر دیگران به آنها پشت کنند، نمى گویند بگذار بروند، بلکه به دنبال آنها مى روند و جهت خوشنودى خدا دل آنها را بدست مى آورند، نه براى اینکه بر مریدانشان افزوده گردد. گاهى رفتار اهل آخرت با رفتار اهل دنیا مساوى است، ولى انگیزه ها فرق مى کند: طالب دنیا در برابر دیگران تواضع مى کند و رفتار خوش نشان مى دهد، تا توجه آنها را به سوى خود جلب کند و بر تعداد مریدانش بیفزاید، ولى اهل آخرت در برابر دیگران تواضع مى کند، چون خدا دوست دارد انسان در برابر بندگانش فروتن باشد.